Ρύπανση της θάλασσας: Προβλήματα και προοπτικές για την Κύπρο

Δρ. Κώστας Παπασταύρος

Για χιλιάδες χρόνια τώρα υπάρχει στενότατη σχέση του ανθρώπου με το υγρό στοιχείο και ειδικότερα με τη θάλασσα. Τί να πρωτοαναφέρεις σε μια τέτοια μακρόχρονη και πολυποίκιλη σχέση. Από τη μαγεία της ανακάλυψης νέων συνόρων μέχρι τη διεξαγωγή εμπορικών συναλλαγών. Από τη ψυχαγωγία μέσω του τουρισμού μέχρι τις θαλάσσιες ναυτικές πολεμικές επιχειρήσεις. Από την εξασφάλιση τροφής μέσω της αλιείας μέχρι και την αξιοποίηση ορυκτού πλούτου, αλλά και δεκάδες άλλες χρήσεις της θάλασσας.

Η ενίοτε ληστρική εκμετάλλευση και αλόγιστη χρήση του θαλάσσιου φυσικού πόρου από τον άνθρωπο, ιδιαίτερα τις πρόσφατες 6-7 δεκαετίες, αποδεδειγμένα φαίνεται να έχουν προκαλέσει σε συγκεκριμένες περιοχές του πλανήτη μας προβλήματα υποβάθμισης της ποιότητας των θαλάσσιων οικοσυστημάτων. Ειδικότερα, η φέρουσα ικανότητα σε πλείστες περιπτώσεις φαίνεται ότι έχει πλησιάσει τα όρια που αδυνατεί να συντηρηθεί η βιωσιμότητα όσον αφορά την παραγωγικότητα, τη λειτουργικότητα και την ποιότητα των νερών. Ως αποτέλεσμα αυτής της πραγματικότητας, η θάλασσα αδυνατεί σε συγκεκριμένες περιπτώσεις να αυτοκαθαριστεί και με τρόπο βιώσιμο να συνεχίσει να προσφέρει τα απαραίτητα αγαθά για τον άνθρωπο, αλλά και για τα ίδια τα ζώντα είδη που διαβιούν μέσα στο θαλάσσιο και παράκτιο περιβάλλον.

Ορισμός της θαλάσσιας ρύπανσης:

Σε μια επιχειρούμενη επικέντρωση στο θέμα ρύπανσης των θαλασσών θα μπορούσε κάποιος να αναφέρει κατ’ αρχήν ότι κατά τον ορισμό του ΟΗΕ, ως ρύπανση της θάλασσας είναι «Κάθε άμεση ή έμμεση ανθρωπογενούς προέλευσης εισαγωγή ουσιών ή ενέργειας στο υδάτινο περιβάλλον που:

• έχει βλαβερή επίδραση στους θαλάσσιους οργανισμούς,
• είναι επικίνδυνη για την ανθρώπινη υγεία,
• παρεμποδίζει τη χρήση της θάλασσας,
• αλλοιώνει την ποιότητα του θαλάσσιου νερού, και
• υποβιβάζει τις δυνατότητες χρήσης της θάλασσας για ψυχαγωγικούς σκοπούς

Πηγές ρύπανσης

Στο φυσικό ερώτημα από που προέρχεται η θαλάσσια ρύπανση, θα μπορούσε κάποιος απλά να αναφέρει τις ακόλουθες γενικές πηγές:
• Χερσαίες πηγές και δραστηριότητες,
• Οι θαλάσσιες μεταφορές και άλλες θαλάσσιες δραστηριότητες όπως η αλιεία και η υδατοκαλλιέργεια,
• Η σκόπιμη ρίψη αποβλήτων και απορριμμάτων,
• Οι δραστηριότητες στο θαλάσσιο βυθό, συμπεριλαμβανόμενες αυτές που βρίσκονται κοντά στο έδαφος και οι υπεράκτιες, και
• Ατμοσφαιρικές πηγές.

Είδος ρύπανσης

Ανάλογα, τώρα με το είδος της ρύπανσης, θα μπορούσε κανείς για ευκολία να την ξεχωρίσει ανάλογα με το ρύπο, όπως:

• Φυσική ρύπανση (π.χ. ραδιενεργές ουσίες, θερμική ρύπανση, θόρυβος και δονήσεις)
• Χημική ρύπανση (π.χ. πετρελαιοειδή, βαρέα μέταλλα, απορρυπαντικά, εντομοκτόνα, οργανικές συνθετικές ενώσεις, στερεά απόβλητα)
• Οργανική ρύπανση ή ευτροφισμός (π.χ. οργανικές ουσίες φυσικής προέλευσης / λύματα, λιπάσματα, απορρυπαντικά)
• Βιολογική ρύπανση (π.χ. μικροβιακή μόλυνση, ξένα φυτικά και ζωικά είδη που μπορεί να μεταβάλουν τις υπάρχουσες βιοκοινωνίες),
• Αισθητική ρύπανση (π.χ. σκουπίδια, άναρχη επέμβαση στις ακτές).

Κύπρος: Ποιότητα των νερών κολύμβησης

Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει για την Κύπρο που, αφενός ως νησί, οι κάτοικοι είναι στενά δεμένοι με τη θάλασσα, αλλά και, αφετέρου, που η οικονομία της (τουρισμός, ναυτιλία, ιχθυοκαλλιέργειες κ.ά. τομείς) στηρίζεται στην ποιότητα των θαλασσών της.

Ιδιαίτερα στους καλοκαιρινούς μήνες η ευαισθησία των πολιτών για την ποιότητα των νερών κολύμβησης ανεβαίνει κατακόρυφα και το ερώτημα πάντα εγείρεται στις συζητήσεις κατά πόσον τα νερά είναι καθαρά και μέσα στα πλαίσια της νομοθεσίας.

Συμπεραίνεται από τα προγράμματα παρακολούθησης της ποιότητας των νερών κολύμβησης από τις αρμόδιες κρατικές και άλλες εμπλεκόμενες υπηρεσίες ότι αποδεδειγμένα η θάλασσα της Κύπρου βρίσκεται όσον αφορά την καθαρότητά της στην κορυφή των ευρωπαϊκών κρατών.

Ασφαλώς, όμως, θα ήταν υστερόβουλη παράληψη να μην αναφερθεί η ενίοτε τοπική και σποραδική παρουσία ξένων ουσιών στα νερά μας, ιδιαίτερα σε βαρυφορτωμένες από ανθρώπινη δραστηριότητα περιοχές. Ως αδύνατο σημείο στις πρακτικές πρόληψης εμφάνισης τέτοιων φαινομένων υπενθυμίζεται η πολυδιάσπαση της ευθύνης εμπλεκομένων υπηρεσιών και έλλειψη αρκούντως συντονιστικού μηχανισμού. Ενδεικτικά, αναφέρεται, ότι για την ποιότητα των θαλάσσιων νερών εμπλέκονται οι ακόλουθοι φορείς: Υπουργείο Εμπορίου, Υφυπουργείο Τουρισμού, Υφυπουργείο Ναυτιλίας, Αρχή Λιμένων Κύπρου, Τοπικές αρχές, Επαρχιακή Διοίκηση, Τμήμα Αλιείας, Τμήμα Περιβάλλοντος, Τμήμα Πολεοδομίας, Τμήμα Δημοσίων Έργων, Λιμενική Αστυνομία, Συμβούλια Αποχετεύσεων, Διευθύνσεις μαρίνων και αλιευτικών καταφυγίων, οργανώσεις μη κυβερνητικές κλπ. Εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι, ενώ η νομοθεσία κατά περίπτωση προνοεί και καθορίζει ευθύνες και όρια λήψης μέτρων, στην πράξη βρίσκονται χίλιες-δυο δικαιολογίες για μη επίτευξη επιτυχούς συντονισμού ενεργειών, τόσο σε επίπεδο πρόληψης, όσο και καταστολής προβλημάτων που αναφύονται….

Το μέλλον ευοίωνο;

Σημαντική, λοιπόν, πρόκληση σήμερα είναι η βιώσιμη διαχείριση και χρήση του θαλάσσιου περιβάλλοντος, ειδικά καθώς οι ανθρώπινες δραστηριότητες αυξάνονται και διαφοροποιούνται. Γίνεται πολύτιμο για τoν άνθρωπο και ιδιαίτερα τους επενδυτές να κατανοήσουν και να μετρήσουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις που συνδέονται με τις επιχειρησιακές τους δραστηριότητες (ξενοδοχειακές και τουριστικές επιχειρήσεις, υδατοκαλλιέργεια, καινοτόμα συστήματα παράκτιας προστασίας, ναυτιλία, προσφερόμενες υπηρεσίες αναψυχής κ.ά.) που παρέχουν υπηρεσίες στην κοινωνία βασισμένες στο θαλάσσιο οικοσύστημα, έτσι ώστε να μπορούν να προσαρμόσουν το σχεδιασμό, τις τεχνολογίες και τις πρακτικές λειτουργίας τους προς μια πιο βιώσιμη επιχείρηση, δίνοντάς τους ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, ενώ ταυτοχρόνως προστατεύεται ο πολύτιμος φυσικός πόρος της θάλασσας.

Ωστόσο, δεν υπάρχει προς το παρόν ολοκληρωμένη μεθοδολογία αξιολόγησης της βιωσιμότητας για τη μέτρηση και τον ποσοτικό προσδιορισμό τόσο των θετικών όσο και των αρνητικών επιπτώσεων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στη θάλασσα. Μπορεί κάποια σχέδια και προγράμματα, κοινοτικής μάλιστα προέλευσης όπως το ICZM- Ολοκληρωμένη Διαχείριση Παράκτιων Ζωνών, να δίνουν μια κατεύθυνση για περιβαλλοντικά βιώσιμη, οικονομικά δίκαιη, κοινωνικά υπεύθυνη και πολιτισμικά ευαίσθητη διαχείριση των παράκτιων ζωνών, αλλά τέτοιου είδους «εργαλεία» πρέπει να δίνουν και πρακτικές λύσεις, ολοκληρωμένες και λυσιτελείς, προπαντός δε εφαρμόσιμες.

Επιβάλλεται επομένως όπως η έρευνα σε συναφή με τη θάλασσα θέματα στοχεύσει στην ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου μοντέλου για την εκτίμηση των επιπτώσεων των ανθρώπινων αλλαγών και επεμβάσεων στο θαλάσσιο οικοσύστημα και όχι μόνο. Ένα τέτοιο μοντέλο θα πρέπει να διερευνά τη δομή (π.χ. βιοποικιλότητα) και τη λειτουργία (π.χ. τροφικές αλυσίδες, βιογεωχημεία κ.ά.) του θαλάσσιου οικοσυστήματος, την ικανότητά του να παρέχει αγαθά και υπηρεσίες (π.χ. δέσμευση άνθρακα, ασφαλής ποιότητα των νερών κολύμβησης, κ.ά.) και τον αντίκτυπο των δραστηριοτήτων στις προαναφερθείσες πτυχές.

Απώτερος στόχος είναι όπως το εν λόγω μοντέλο καταφέρει να ενσωματώσει μεθόδους και δείκτες για υπηρεσίες του θαλάσσιου οικοσυστήματος, αξιολόγηση κινδύνου και ανάλυση κύκλου ζωής, οι οποίοι θα συγκεντρωθούν στο επίπεδο των «τελικών σημείων» ή των «προστατευόμενων περιοχών» και ως εκ τούτου να χρησιμεύει ως μοντέλο υποστήριξης αποφάσεων. Θα μπορεί βέβαια μια τέτοια προσπάθεια να επικεντρωθεί σε μελέτες περιπτώσεων σε συγκεκριμένες βεβαρυμμένες περιοχές σε συνεργασία με εμπλεκόμενες εταιρείες και αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες…

Επίλογος

Πολλά, λοιπόν, για τη θάλασσα είπαμε προσπαθώντας να παρουσιάσουμε με εκλαϊκευμένο τρόπο τα βασικά σημεία προβληματισμού για τη βιωσιμότητα των θαλασσών μας. Στο τέλος της ημέρας, μπορεί οι αρμόδιες υπηρεσίες να φέρουν το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης για τήρηση της σχετικής κατά περίπτωση νομοθεσίας, αλλά δεν παύει η ατομική ευθύνη να μας καλεί για το δικό μας μερίδιο ευθύνης που ως ενεργοί πολίτες έχουμε το δικαίωμα να υπερασπιστούμε την καθαρότητα και βιωσιμότητα των θαλασσών μας.